Une lejohesha te udhetoja, une isha perfaqesuesi i vetem diplomatik i huaj, qe lejohesha te udhetoja gjithandej, pasi sillja me vete ato 40 milione Marka ne vit, dhe duhet te njihja vendin. Une mund te thoja se sot ose ne nje jave dua te shkoj ne Alpe, pasi ndoshta bejme atje nje projekt per pyjet, une mund te thoja se une dua te shkoj ne Liqenin e Prespes, pasi mund te restaurojme afresket e kishes, ose dua te shkoj ketu apo aty pasi mund te bejme nje projekt per ndertim rrugesh. Mua nuk mund te ma ndalonin kete. Keshtu me krijohej mundesia te takohesha me njerez dhe une kam takuar personalitete te mrekullueshme, shume me teper se ne Tirane, njerez me karakteristikat tipike te zemergjeresise dhe me njerezillekut te Mesdheut te Vjeter. Keto jane kujtime qe i kam te ruajtura akoma. Por pas nje viti arrita te kuptoj se cfare regjimi i tmerrshem ishte ai, se si sillej ai me mendimin ndryshe, si i degdiste ne miniera njerezit, qe shprehnin mendime qe nuk i pelqenin regjimit, se si i fuste ata ne vrima 3-4 metra nen toke dhe nuk i lejonte te dilnin prej andej, se si i ka persekutuar perfaqesuesit e kishes katolike, apo ka varur e torturuar ata te myslimaneve, bektashinjve apo ortodokseve. Nje perjetim te tmerrshem kam pasur ne nje fshat afer Sarandes. Ishte periudha e Pashkeve dhe me treguan se nxenesit ne shkolle nuk pyeteshin direkt nese kishin festuar Pashket, por nese kishin pasur dje ne shtepite e tyre veze te ngjyrosura. Nese ata pergjigjeshin pozitivisht atehere prinderit e tyre thirreshin ne polici dhe ndaloheshin per nje kohe te gjate. Mendo qe kjo ka ndodhur ne fund te viteve 80-te. Dhe pikerisht kjo menyre sjelljeje brutale ndaj njerezve me mendim ndryshe, apo ndaj fese me beri mua nje kundershtar te regjimit. Edhe pse i kam vleresuar perpjekjet e regjimit per te ndertuar vepra ne vend, lufta ndaj mendimit ndryshe, nisur edhe nga eksperienca e keqe qe ne kemi pasur ne historine gjermane me ka irrituar shume dhe me vone kam bere cdo perpjekje per rrezimin e ketij pushteti. Ju thate se ju u jeni afruar njerezve dhe keni folur me ta. Por njerezit kishin frike te flisnin ne ate kohe me diplomate te huaj. A e ndienit Ju kete frike dhe a u afroheshin njerezit juve? Njerezit nuk mund te me afroheshin mua. Ne Tirane ishte thuajse e pamundur. Megjithese une ne Tirane, nisur edhe nga predispozita ime kam qene shpesh ne rrethe artistesh, shkrimtaresh, ne radhe te pare mes shkencetaresh, pasi kjo lidhej edhe me formimin tim, dhe ne keto rrethe degjoja shprehje neper dhembe. Ndryshe ishte jashte kryeqytetit, une sapo thashe, qe isha diplomati i vetem qe mund te udhetoja kudo ne vend. Natyrisht qe une isha i survejuar packa se isha vetem, por neper fshatra ishte e mundur te flisje me njerezit. Kam degjuar se kur ju keni qene nje here ne Shkoder, dikush ju ka folur ne rruge dhe ju ka thene: Ju lutemi te beni dicka per ne, kurse ju i jeni pergjigjur: Ju duhet te beni dicka vete per veten tuaj ne menyre qe ne t’ju ndihmojme. A eshte e vertete kjo? Mund te jete me siguri e vertete, megjithese ky rast konkret mua tani nuk me kujtohet, por kjo eshte nje fjali qe une e kam thene shume here. Situata ndryshoi ne vitin 1990 ne menyre radikale. Nga fillimi i vitit 1990 shqiptaret fituan guxim, ata degjuan ne televizion se ne vendet e tjera komunistet u perzune nga pushteti, ata kishin pare fotografite e rrezimit te murit te Berlinit, ata fituan guximin te flasin me shume me njeri-tjetrin, ata degjonin nga radiot italiane apo greke, ndoshta edhe nga Deutsche Welle, kete une nuk e di, se cfare po ndodhte ne bote, dhe papritur ata nuk kishin me frike. Dhe nese nje popull nuk ka me frike, atehere qeveria nuk eshte ne gjendje ta kete kontrollin. Nga fillimi i vitit 1990 njerezit filluan te me flisnin si ne Tirane edhe ne Shkoder, por vecanerisht ne Shkoder. Une ne ate kohe levizja ne shume qytete si ne Tirane, Shkoder, Elbasan, Sarande dhe shpesh zbrisja nga makina dhe levizja me kembe. Keshtu une kam shkuar ne kembe ne keshtjellen e Rozafes, dhe me kujtohet qe kam takuar nje grup vajzash simpatike, me te cilat kam biseduar jo vetem rreth politikes. Une kam levizur me qellim neper rruge, kam shkuar neper kafene dhe njerezit me flisnin. Cfare ndryshimi krahasuar me vitin 1987! Regjimit po i vinte fundi, po askush nuk e besonte “Javet e para pasi kisha arritur ne Shqiperi shkova ne nje kafene ne Tirane, nje kafene e madhe, emri i se ciles nuk me kujtohet, por ku kishte vetem burra, une zura nje vend qe ishte i lire. Menjehere tre burra qe ishin ulur ne ate tavoline u ngriten dhe u larguan. Ata ma lane tavolinen mua dhe une u thashe “Miredita!”. Pashe nderkaq 50-te apo 60-te burra perreth meje qe ishin kthyer nga une dhe me veshtronin te heshtur. Kamerieri me solli nje kafe dhe nje pjate me mjalte, keto ishin ato qe ai mund te me ofronte, por gjithkush perreth heshtte. Tre vjet me vone kur une shkoja ne nje kafene te gjithe me flisnin, dhe une e kuptova dhe njoftoja ne shtepi ne Bon se regjimit po i vjen fundi, njerezit nuk kane me frike. Por asnje nuk donte te me besonte, madje as qeveria shqiptare nuk e besonte. Ata mendonin se kishin kontrollin mbi vendin”. A do ta besonit ju qershorin e vitit 1990 se shqiptaret nje muaj me vone do te kerkonin strehim ne ambasadat perendimore ne Shqiperi? Jo, kjo per mua ishte nje surprize e plote dhe une mendoj se kjo ishte nje surprize edhe per vete shqiptaret. Qe nje gje e tille do te ndodhte ishte per mua e qarte. Disa vjet me vone une kam lexuar disa raporte qe kisha shkruar. Keshtu ne Mars une i shkruaja Bonit se Shqiperia po shkon ne drejtim te duhur, se regjimi nuk mund te ekzistoje me per nje kohe te gjate. Kisha degjuar se ne Lac, 15 mije katolike ishin mbledhur ne diten e Antoniusit te Shenjte, por qeveria nuk i ka vrare ata. 20 vite me pare ata do te ishin pushkatuar te gjithe. Per mua ishte e qarte se kur ndodh dicka e tille kjo eshte pika e ktheses. Une do te thoja se mbledhja e 15 mije njerezve ne Lac ishte nje pike kthese. Per mua situata ishte e qarte dhe une kete ia kam komunikuar Bonit me shkrim, por edhe ne perputhje me kete ka qene sjellja ime ne rruge. Erdhi fillimi i korrikut dhe papritur ambasada gjermane u mbush me 3200 shqiptare qe kerkonin te largoheshin nga Shqiperia. Si arritet Ju ta mbani situaten nen kontroll? Une dua te them se nuk ishin 3200 por 3199, por nuk ishte se shqiptaret erdhen ne ambasaden gjermane. Shqiptaret e pare shkuan ne ambasaden greke, une kisha shume miqesi me ambasadorin grek, ai quhej Kakabasis, fliste perfekt gjermanisht, kishte ndjekur nje shkolle gjermane, ai ishte miku im me i mire nder diplomatet. Ai nuk ishte vetem nje mik, qe fliste gjermanisht si une, por ne ishim edhe komshinj, pasi ambasada greke ndodhej direkt prane ambasades gjermane. Natyrisht qe shqiptaret erdhen fillimisht ne ambasaden greke, sepse ata ishin shqiptare qe vinin nga Jugu i Shqiperise dhe qe flisnin greqisht, dhe mendonin se ndoshta ambasada greke mund t´i ndihmonte ata. Te paret ishin rreth 15 deri 25 veta, te tjere shkuan tek ambasada egjiptiane, italiane, disa shkuan tek ambasada franceze. Dhe une u deshperova qe deri ne ato momente asnje nuk kishte ardhur ne ambasaden gjermane. Mua me vinte turp dhe mendova se nuk eshte e mundur qe njerezit te kerkojne strehim tek egjiptianet, greket apo italianet, por jo tek ne. Dhe me ndergjegje te plote i thashe punonjesit te sigurimit te kufirit federal se qe sot e tutje ambasada do te jete e ndricuar ne mbremje, qe te gjitha dritat do te ndizen, dhe se porta e madhe qe sheh nga rruga do te lihet e hapur qe te bjere ne sy, kanati i deres nuk do te jete i hapur fare, por i pakycur dhe kjo duhej te ishte e dukshme. Une nuk mund ta duroja qe njerezit nuk te mos kerkonin strehim ne ambasaden gjermane. Kjo mori dhene dhe njerezit e pare erdhen, pastaj erdhen te tjere, pastaj nje kamion qe prishi murin rrethues te godines. Une keto veprime i pershendeta, por tani dua te them qe kjo nuk u pershendet nga qeveria ime dhe kjo m'u tha ne telefon. Une komunikoja me qeverine ne Bon vetem nepermjet linjes telefonike satelitore, pasi nuk mund te dergonim fakse apo te shkruanim letra. Duhet thene se qeverite flasin per demokraci diteve te diela, por ne aktivitetin e tyre ato e kane per detyre te ruajne stabilitetin dhe jo te bejne nje nderhyrje aktive. Asnje qeveri nuk do qe ambasada e vendit te saj te mbushet me azilkerkuess. Dhe keshtu vazhdoi dhe une sot jam shume e kenaqur qe e kam bere kete, madje edhe pse ne kundershtim me porosite e qeverise sime. Si ishte kontakti me qeverine shqiptare ne ato dite te nxehta korriku 1990? Ne kishim kontakt te vazhdueshem, une shkoja te pakten nje here ne dite ne Ministrine e Jashtme, dhe aty takoja ata zoterinj, qe ishin deri atehere te perzemert dhe miqesore (emrat nuk dua t´i permend) por ata kishin papritur fytyra krejt te tjera. Nga pozicioni i tyre: ata kerkonin te me benin te qarte se behej fjale per ekzistencen e qeverise se tyre, dhe se qeveria shqiptare nuk ishte e gatshme te terhiqej. Veprimet e mia si p.sh. ndezja e dritave te godines se ambasades apo lenia hapur e portes se ambasades: pra sinjali “Hajdeni te gjithe, ju lutem!” ishin veprime qe vetem ne plan te dyte kishin karakter humanitar. Nje gjendje e tille ne kryeqytet do te ngjallte rrezimin e qeverise Pikesepari per mua ishte e qarte se nje gjendje e tille katastrofike ne qender te kryeqytetit do te ngjallte patjeter rrezimin e qeverise. Per mua ishte qarte se qeveria shqiptare do te perpiqej ta evitonte kete. Une mendoja se qeveria nuk do te perdorte mjete ushtarake, sepse perndryshe do te perballej me konsekuenca shume te keqija, por nuk isha i sigurt per kete. Vetem dy apo tre vite me pare kam mesuar nga ambasadori shqiptar ne Londer, qe ne ate kohe ka qene shef i kabinetit te Reis Maliles, se qeveria e Ramiz Alise kishte vendosur ta sulmonte ushtarakisht ambasaden gjermane, edhe ambasadat e tjera, por me shume ambasaden gjermane. Nese do te ndodhte kjo atehere une nuk do te isha ketu perpara mikrofonit Tuaj, por do te kisha ndoshta nje monument ne Tirane. Nuk mendoj se ata mund te guxonin ta benin kete. Kjo do te thoshte pastaj lufte apo jo? Une nga kolegu ne Londer mesova se qeveria e kishte vendosur per kete sulm, por Reiz Malile kishte kercenuar se do te jepte doreheqjen publikisht dhe do t´i bente publike te gjitha detajet. Pra ai arriti ta bllokoje kete vendim. Po e perseris qe kete e kam mesuar vetem tre vjet me pare dhe me duket shume fakt interesant. Ne ato dite ju ishit diplomat dhe une nje shqiptare qe kerkonte te shkonte drejt Perendimit. Te dy kishim ndermarre nje hap te rrezikshem, per te cilin une personalisht nuk jam penduar. Por desha te di prej Jush, se si i keni perjetuar Ju njerezit ne territorin e ambasades ato dite? Une nuk kam folur me 3199 njerezit, qe ishin ne ambasade ato dite dhe sot jam shume i deshperuar qe nuk kam folur me ju. Kishte intelektuale, qe ndodheshin ne ambasade, kam folur me disa prej tyre, por shume pak. Njerezit tane te sigurimit kane bere nje pune te pabesueshme per te mbajtur rregullin dhe ne thuajse nuk kemi fjetur tere ato dite. Ne na duhej te kujdeseshim p.sh. per higjienen. Pas disa ditesh na u nderpre uji. Uji duhet jo vetem per t´u lare, por ne radhe te pare per te pire. Punonjes te ambasades shkonin me bidone ne ndertesat karshi per te na furnizuar me uje. Une nuk dua te hyj ne detaje, por ishte nje situate teper e veshtire dhe kane ndodhur gjera te tmerrshme. Ishte nje situate revolucionare neper rruge dhe pjese te popullates kontribuuan me mjete revolucionare qe arritem te siguronim buke per mbijetese. Siguria me ne fund kishte dale jashte kontrollit dhe me siguri qe ne nuk do te mund te rezistonim edhe nje jave me gjate, ishte e paimagjinueshme. 1200 shqiptare te tjere ishin ne ambasaden italiane, disa qindra ne ate greke, nuk e di tamam se sa, por tri ambasadat kryesore perendimore ishin te prekura dhe kjo u be tema kryesore ne Evrope dhe ne Kombet e Bashkuara, duhej gjetur nje zgjidhje dhe u gjet nje zgjidhje. Refugjatet do te nxisnin ndryshime politike Si e shikoni ju kete ngjarje ne procesin e hapjes se Shqiperise? A ishte kjo valle si nje klithme qe shqiptaret i drejtuan Perendimit per t' i treguar, se duhej rrezuar bastioni i fundit stalinist i Evropes dhe se Shqiperia duhej hapur drejt Perendimit? Absolutisht po, e shikoj tamam keshtu sic e pershkruat Ju. Por kjo nuk mund te arrihej nese ne ambasaden time do te kishte vetem 12 azilkerkues, madje as 24, por vetem me kete katastrofe dhe me rrezikun real te nje konfrontimi real te pergjakshem, si rrjedhoje e nje nderhyrjeje eventuale ushtarake te qeverise shqiptare. 3200 vete ne ambasaden tone dhe mbi 1200 ne ate italiane ishin numra qe do te nxisnin nje ndryshim te shpejte politik. Dhe ky ishte qellimi im. Une doja ashtu sic edhe e thashe me pare vetem ne plan te dyte nje ndihme humanitare. Ne radhe te pare une doja te jepja nje sinjal politik. Sigurisht, qe sic a thate edhe Ju, kjo ishte nje loje e rrezikshme, por une isha i sigurt qe do te kishim sukses. “Pas nje muaji qeveria gjermane me terhoqi” Si e keni perjetuar Shqiperine pas ngjarjeve te korrikut? Qeveria ime vendosi qe ne nuk duhej ta perserisnim nje gje te ngjashme dhe kjo ishte e drejte. Per mua personalisht ishte e qarte qe ky ishte fundi i regjimit, se mund te zgjaste ndoshta edhe 6 muaj apo nje vit, por isha i sigurt se situata nuk mund te stabilizohej me. Une isha i bindur se procesi ishte vene ne levizje dhe se cdo gje tjeter do te ndodhte vetvetiu ne menyre te natyrshme. Qeveria e Bonit tha se gjendja eshte qetesuar, se njerezit jane derguar ne shtepite e tyre, se une do te hiqja flamurin gjerman nga ambasada dhe dera do te qendroje e hapur, kurse une do te luaja zyrtarisht rolin e kujdestarit te shtepise. Keshtu une vazhdoja te merrja rrogen, por nese dikush vinte aty, kjo nuk ishte me ambasade, por nje shtepi. Keshtu qendrova rreth nje muaj derisa mora nje telefonate nga Boni, prej nga m'u njoftua qe duhet ta le Shqiperine menjehere, kjo ishte edhe deshira e pales shqiptare, packa se une isha tani vetem kujdestar i shtepise. U largova me makinen time, me fotografite e prinderve te mi dhe me bizhuterite e mamase sime e disa gjera te mia private. Teksa udhetoja nje grua e moshuar iu afrua makines dhe theu xhamin e saj me nje gur. Keshtu udhetova pa xham deri ne Beograd pas 16 ore udhetimi dhe arrita ne ambasaden gjermane atje. Dy dite me vone me thane se une isha bere jeshil ne fytyre dhe se nuk kishin pare ndonjehere nje fytyre te tille. Gruaja ime, e cila ndodhej ne Beograd fillimisht nuk me njohu. Dua te theksoj se une isha krenar per rolin tim aktiv ne nje pike kthese ne historine evropiane, jo vetem kunder atij regjimi kriminal ne Shqiperi, por edhe kunder qendrimit kundershtues te qeverise sime, qe ne fakt ishte i kuptueshem. A ishte kjo nje eksperience unikale ne aktivitetin tuaj diplomatik? Kjo do te ishte nje teme per nje mije intervista te tjera. Une disa here kam pasur konflikte me ministrat e mi, konflikte qe kane perfunduar ne menyra te ndryshme. Pas detyres sime ne Shqiperi, Ministri i Jashtem Genscher dhe vecanerisht Sekretari i Shtetit, edhe pse sektori i personelit kerkonte te me ulte ne post, me thane se Zoti Daum Ju keni vepruar drejt. Dhe kjo me inkurajoi shume. Me vone une kam punuar si perfaqesues ne Organizaten per te Drejtat e Njeriut te Kombeve te Bashkuara, ku edhe aty une gjithmone i kam thene hapur ato gjera qe mendoja se ishte e drejte dhe morale, pavaresisht qendrimit politik te qeverise sime.