Rikthehet Schmitt: 'Skënderbeu ishte Arbër' Por, pas betejës në Fushë-Kosovë (1448) d.m.th., pas dështimit të koalicionit të tij me Hungarinë, fuqinë më të rëndësishme në rajon, pasi rënies së shteteve ortodoksë dhe ballkanikë nën pushtimin osman (Bizanti, Serbia, Morea, Bosnja midis 1453 dhe 1463), Skënderbeu filloi të orientohet gjithnjë e më shumë kah Perëndimi, d.m.th., shtetet italiane, në radhë të parë mbretërinë e Napolit dhe shtetin e Kishës.
Në këtë kontekst, Skënderbeu gjithnjë e më shumë u afrua me Kishën Katolike, por nuk ka ndonjë dokument që flet se Skënderbeu u konvertua në katolik, megjithëse ai e ndjente veten si i krishterë dhe është legjitime ta cilësosh në vitet ´50-të dhe ´60-të të shek. 15, katolik.
Më ka bërë përshtypje në libër pjesa ku ju flisni për Skënderbeun si udhëheqës, strateg dhe diplomat me tipare më të veçanta në Evropën Juglindore. Ku i mbështesni këto pohime ose thënë më saktë, çka e dallon Skënderbeun nga udhëheqësit e asaj kohe?
Schmitt: Ky është pohimi thelbësor i këtij libri, që deri më tani nuk është diskutuar. Skënderbeu ka qenë një figurë e jashtëzakonshme jo vetëm në Evropën Juglindore, por edhe në Evropë. T'i rikthehemi pyetjes suaj, përse ai ka qenë një udhëheqës i veçantë?
Së pari, në aspektin ushtarak ai ka qenë një nga udhëheqësit e paktë ushtarako-politikë në Ballkan, i cili e ka studiuar me saktësi strategjinë luftarake të osmanëve.
Në anën tjetër, princërit bullgarë, serbë dhe të tjerët, i kanë luftuar osmanët në mënyrë konvencionale, me trupat e tyre zhvillonin beteja të hapura fushore, pastaj në qytete, dhe u shkatërruan nga ushtria osmane. Ndërsa Skënderbeu, dy gjëra i kishte kuptuar: së pari, vendlindja e tij ishte e varfër dhe kishte më pak ushtarë.
Së dyti, ai nuk zhvilloi beteja të hapura fushore, por me shkakësi shfrytëzoi natyrën dhe shumë herët e internacionalizoi luftën e tij kundër osmanëve, në një fazë të parë me fqinjët në rajon (deri më 1448-ën), sidomos me Hungarinë, dhe në një fazë të dytë (sidomos pas 1450-ës) më ndihmën ushtarake (nga Napoli) dhe ekonomike (nga Roma dhe nganjëherë nga Venediku).
Në këtë kontekst, ai ndërtoi raporte diplomatike me vendet fqinje, si dhe me shtetet italiane, me synimin që të siguronte mbështetje nga jashtë, sepse atij i duheshin armë, ushqime dhe para në luftë kundër osmanëve.
Në aspektin politik, nëse e krahasojmë me serbët, të cilët e ruajtën besimin ortodoks, por e humbën shtetin, përgjigjja e Skënderbeut ishte radikale dhe për këtë ai u afrua me Perëndimin katolik, pasi e kishte parë se vendet ortodokse ishin shumë të dobëta për të zhvilluar rezistencë.
Veç kësaj, e kishte të qartë se qëllimi i një kryengritjeje të suksesshme kundër osmanëve do të ishte vetëm shkatërrimi i Perandorisë Osmane, pasi e dinte se alternativa tjetër, një mbretëri e vogël përballë një Perandorie të madhe, gjithmonë do të ishte e pasigurt dhe nuk do të kishte shanse për mbijetesë.
Në anën tjetër, osmanët ndiqnin një strategji shumë të shkathët, nëse dikë apo shtet nuk arrinin ta nënshtronin, atëherë i ofronin krijimin e një shteti vasal, pastaj, pas disa vitesh e pushtonin gradualisht, ashtu siç bënë me serbët, të cilët pranuan vasalitetin (1448) dhe me këtë fituan disa vite (1459). Por, Skënderbeu i tha jo një oferte të tillë, pasi ai e dinte saktë si funksiononte kjo strategji, që pas një periudhe të caktuar vasaliteti, vendi i tij do të pushtohej nga osmanët.
- Një moment tjetër, që më ka përshtypje në këtë libër, është trajtimi i Betejës së Beratit, ku ju keni veçuar kontributin dhe veçantinë luftarake të Skënderbeut. Çka mund të thoni më tej për lexuesit për luftën e Skënderbeut në Berat?
Schmitt: Beteja e Beratit tregon veçantinë e figurës së Skënderbeut, i cili, për dallim nga udhëheqësit e atëhershëm, ishte udhëheqës ideal i luftës - sipas idealit të këngëve popullore, jehonën e të cilave mund ta gjejmë në veprën e Marin Barletit, - që dinte të mobilizonte dhe t´u dilte personalisht në ndihmë ushtarëve të tij.
Në aktet dhe dokumentet arkivore dokumentohet se Skënderbeu ishte një luftëtar i madh, nuk ishte udhëheqës i cili i dërgonte luftëtarët e tij në vdekje dhe vetë qëndron në kështjellë, por ai luftonte edhe vetë në radhën e parë të betejës dhe këtë e tregoi në Betejën e Beratit, kur në mesin e katastrofës ai i dëshmoi kualitetet si udhëheqës.
Ai, në Berat lufton deri në momentin kur u tërhoq luftëtari i tij i fundit dhe reaksioni i njerëzve të tij ishte i qartë: nëse udhëheqësi i tyre vetëflijohej, atëherë kjo i motivonte shumë. Ky rast tregon përse Skënderbeun e kanë ndjekur njerëzit edhe pse ishte rrezik, ngase ai ishte i pari dhe i fundit në luftëra.
- Zoti Schmitt, ju e dini se çdo libri i bën mirë kritika e argumentuar, ashtu si njeriut bari i mirë. Deri më tani a keni pasur ndonjë kritikë që keni thënë, epo kjo ia vlen të merret parasysh ose që ju ka shtyrë të mendoni për ndonjë korrigjim të pikëpamjeve tuaja.
Schmitt: Është një pyetje shumë e mirë. Nga kritikat e shumta që kam lexuar, kam parë se ka pasur shumë pak historianë profesionistë, që e kanë përpunuar librin.
Përpos Kristo Frashërit, nuk ka pasur historian profesionist që është shprehur në mënyrë kritike, por ai ka përdorur një qasje polemiste, ndërsa unë do të dëshiroja më shumë argumente dhe jo emocione. Tek të tjerët do të dëshiroja, ashtu si me ju që tani po diskutojmë në mënyrë kritike detaje të veçanta të librit tim.
Deri më tani debati është fokusuar në çështjen e emrit Ivan Kastriotit dhe në çështjen e motivit të gjakmarrjes së luftës së Skënderbeut. Ne kemi një dokument të besueshëm që flet qartë për motivin personal të kryengritjes, por lufta e Skënderbeut kishte arsye shumë komplekse, të cilat prezantohen me hollësi në këtë libër. Pra, është gabim nëse mendohet se Skënderbeu ka qenë një gjakmarrës ordiner.
Edhe diçka duhet sqaruar, në kritikat kundër librit, shpesh është thënë se autori ka përdorur kryesisht literaturë serbe, p.sh., se kam përdorur shumë Jovan Radoniqin, libri i të cilit nuk është monografi, por vetëm përmbledhje e dokumenteve, domethënë nuk janë interpretime të tij, por dokumente arkivore, të cilat ishin mbledhur nga Milan Shuflai.
Këtë libër, nëse dëshironi, mund ta përdorni në biblioteka dhe e shihni se është thjesht një përmbledhje e dokumenteve arkivore, sidomos nga Venediku, Milani dhe Barcelona. Çdo historian serioz e di këtë fakt.
Desha të theksoj që baza e diskutimit duhet të janë burimet, dhe shumë diskutues nuk i përdorin fare, por shfrytëzojnë vetëm versionin zyrtar të epokës së Enver Hoxhës, si prezantohet edhe në ditët tona në "Historinë e popullit shqiptar" ose në librat shkollorë. Çdo lexues kritik mund të verifikojë interpretimin tim duke studiuar burimet.
Unë jam gjithmonë i gatshëm për diskutim, por ai duhet të zhvillohet në një ambient shkencor, me metodat shkencore. Dhe një gjë e fundit: asnjë historian nuk mund të pretendojë që e di "të vërtetën" historike.
Historiografia është një proces afrimi i strukturave dhe personave të së kaluarës. Historiani duhet të deklarojë metodën e tij, burimet që përdor, dhe për këtë arsye historia nuk është një shkencë e "fshehtë", por e hapur; por kjo nuk quhet që leximi i një libri shkollor mjafton për të marrë pjesë në një debat shkencor.
1. Në libër keni përshkruar deri në detaje dhe me një lloj simpatie rrugëtimin e Skënderbeut për në Itali, respektivisht për pritjen që iu rezervua atje, për ndërhyrjen e tij në konfliktet e brendshme midis udhëheqësve të shteteve italiane.
Schmitt: Mirë që po më shtroni një pyetje të tillë, pasi deri më tani gjithmonë është thënë se Skënderbeu vetëm është përbaltur. Në renesancë Skënderbeu ishte një figurë shumë e popullarizuar. Në Itali u bë i njohur sidomos për shkak të këtij udhëtimi. Në këtë kapitull, për të cilin ju po flisni, janë pasqyruar kualitetet njerëzore të Skënderbeut, të cilat edhe sot janë mbresëlënëse.
Ka pasur shumë moskuptime kulturore midis renesancës italiane dhe Skënderbeut. P.sh., për Skënderbeun, shumë principe, si besnikëria, kanë qenë shumë vendimtare, derisa kjo në Itali ishte diçka relative.
Në këtë kontekst, Skënderbeu kishte shkuar në Itali për ta ndihmuar djalin (mbretin Ferrante) e një njeriu (mbreti Alfons V.), që e kishte ndihmuar atë. Kjo kishte shkaktuar befasi në Itali, pasi kjo nuk ishte praktikë, aleancat ndërroheshin sipas interesave të çastit.
Dhe kur e lexon këtë kapitull, është absurde të thuhet që Skënderbeu s´ka qenë arbër, sepse për të ideja e besës shërbente edhe si motivi për politikën praktike, ndërsa në sistemin feudal të Perëndimit, një vasal nuk ishte i detyruar automatikisht, d.m.th., pa betim të vasalitetit, t´i shërbejë birit të sundimtarit të tij.
Një çështje tjetër tejet interesante, Skënderbeu nuk ishte i korruptuar. Fisnikët italianë u përpoqën ta korruptonin, por kjo nuk qe e mundur, pasi për Skënderbeun, në rend të parë ishte ndershmëria e tij, jo ndershmëria retorike.
- Profesor, në kapitullin "kujtimi, harresa, rikujtimi", kam përshtypjen sikur nuk është tërhequr një linjë ndarëse mes instrumentalizimit të figurës së Skënderbeut nga regjimi komunist i Enver Hoxhës dhe përdorimit të saj në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, si simbol unifikues i tri konfesioneve dhe si figurë mobilizuese dhe e ndërgjegjësimit kombëtar. Mendoj kështu, mbase ka mundur të bëhet një diferencim më i theksuar, pasi pikënisja dhe synimet e këtyre dy periudhave janë krejt të ndryshme.
Schmitt: Ekziston teza se ideologjia shtetërore e Enver Hoxhës, rrënjët e fuqishme i ka në Rilindjen Kombëtare, e cila më pas shumë është pervertuar, nga toleranca fetare në ateizëm, kur, siç thotë studiuesi Egin Ceka, fillon periudha e kultivimin të një të ashtuquajturi religjion civil rreth figurës së Skënderbeut (sidomos nga viti 1967). Sa më shumë që është izoluar Shqipëria, aq më shumë regjimi i ka përdorur nacionalizmin dhe kultin e Skënderbeut si një lloj religjioni shtetëror.
Në këtë kuadër u bë edhe konstruktimi historik i ngjarjeve, sipas të cilave Enver Hoxha dhe Skënderbeu ishin figurat kryesore të kombit shqiptar, respektivisht Enver Hoxha shihej si perfeksionues i asaj që e kishte filluar Skënderbeu, që në historiografi interpretohej sipas klisheve ideologjike. Në këtë kontekst, unë nuk do të bëj ndonjë ndërprerje, pasi duhet parë një lloj kontinuiteti në interpretimin dhe manipulimin e figurës së Skënderbeut.
- Ekziston bindja se librat e autorëve të huaj, si libri i Noel Malkolm, që ka shkruar historinë e Kosovës, ashtu si në vendet tjera, si në Serbi libri i Holm Sundhaussenit apo në Bullgari libri i Ulf Brunnbauer, kanë një lloj besueshmërie më të madhe, pavarësisht se ato fillimisht priten jo mirë dhe me kritika të ashpra. Pse ndodh kjo, ose thënë ndryshe, pse autorët vendorë nuk arrijnë të lirohen nga interpretimi etnokombëtar?
Schmitt: Në vendet e Ballkanit, në Kosovë, Shqipëri, Bullgari, Serbi e vende të tjera, studiuesit e huaj shikohen nga ky këndvështrim: nëse ata shkruajnë pozitivisht për të kaluarën e tyre, atëherë janë miq, ndërsa nëse shkruajnë në mënyrë kritike, atëherë ata janë armiq. Por, këto kategori nuk funksionojnë në shkencë.
Mua më njohin disa intelektualë shqiptarë dhe ata e dinë se unë kam dashuri të madhe ndaj kulturës shqiptare, por si shkencëtar, unë në rend të parë punoj me dokumente dhe metodat e mia shkencore. Pra, unë nuk mund të shkruaj një libër duke u nisur nga motivi i simpatisë apo i antipatisë.
Veç kësaj, shkenca gjithmonë është debat dhe jo e vërtetë absolute dhe studiuesi nuk mund të pohojë se ai ka monopolin mbi të vërtetën. Në këtë kuadër, jam optimist se kur lexuesi të ketë lexuar veprën time për Skënderbeun, do ta shohë se në këtë libër ai prezantohet si një figurë e rëndësishme, por në dimensionin real dhe jo siç paraqitet në librat shkollorë.
Në fund, jam i bindur që vetëm kontaktet më të ngushta midis historianëve të rajonit dhe historianëve perëndimorë mund ta ndryshojnë situatën aktuale, d.m.th., keqkuptimet dhe manipulimin e rezultateve shkencorë nga një pjesë e mediave.
Ky është një proces i gjatë, por për fat të mirë, ka tashmë filluar; desha të përmend vetëm programin austriak për doktorantët kosovarë; ashtu, shkencëtarët të rajonit mund të përdorin metodat të reja, të hyjnë në marrëdhënie më kolegë të huaj, dhe, duke braktisur izolimin (ose vetizolimin) që vazhdon të karakterizojë një pjesë të shkencës shqiptare, do të integrohen më mirë në botën ndërkombëtarë e shkencës.